बुद्धको जन्मस्थान नेपाल भनेर लेखिएको सम्भवत पहिलो पत्रिका
सन् १८९७ को एक जर्मन पत्रिका आल्गेमाइनन चाइटुङ्को (Beilage Bur Allgemeinen Zeitung ) जहाँ भगवान बुद्धको जन्मभूमि नेपालको लुम्बिनी भनेर लेखेको छ । सन् १७९८ देखि नियमित प्रकाशित हुँदै आएको उक्त पत्रिकामा लेखक कुर्ट क्लेमले ‘क्युनिक अशोका’ अर्थात् ‘राजा अशोका’ शीर्षकमा सम्राट अशोक र गौतम बुद्धका बारेमा लेखेका छन् । क्लेमले उक्त लेखमा सम्राट अशोकलाई प्रगतिशील समयका सामाजिक सुधारक भनेका छन् । उनले अशोक स्तम्भमा गौतम बुद्ध कपिलवस्तुको लुम्बिनीमा जन्मिएको भनेर लेखेका छन् । सम्भवत: यही नै बुद्धको जन्मस्थानको विषयमा किटान साथ लेखिएको सबैभन्दा पुरानो पत्रिका र पहिलो प्रिन्ट पत्रिका हुन सक्छ ।
सो लेख ८ पृष्ठको रहेको छ । सम्राट अशोकलाई केन्द्रमा राखेर लेखिएको उक्त लेखमा प्रस्टसँग बुद्धको जन्मस्थान नेपालको कपिलवस्तु स्थित लुम्बिनीमा रहेको तथ्य उल्लेख गरेको छ ।
भारतमा व्रिटिश शासनकालको समयमा इस्ट इन्डिया कम्पनीका प्रमुख स्मिथले जर्मनीका पुरातत्वविद् आन्टोन फ्युररलाई नेपाल सरकारको अनुमतिमा लुम्बिनीको अध्ययन-उत्खननका लागि चाँजोपाँजो मिलाइदिएका थिए । सन् १८९६ मा फ्युररले थालेको उत्खनन कार्यमा नेपाल सरकारका तर्फबाट खड्गशमशेर राणा खटिएका थिए । त्यो कुरा आल्गेमाइनन चाइटुङ्को लेखमा उल्लेख छ । त्यसमा सम्राट अशोकले आफ्नो कार्यकालमा गौतम बुद्धको ऐतिहासिकता उत्खनन कार्यमा गरेका महत्त्वपूर्ण प्रयासहरूको विवरण र सम्राट अशोकको जीवनी समेटिएको छ । सम्राट अशोकले आफ्नो शासनकालमा अशोक स्तम्भ मात्रै गाडेनन्, पाँच-पाँच वर्षमा आफूले गाडेको स्तम्भ र निर्माण गरेका स्तूपहरूको अवलोकन गर्ने थितिसमेत बसालेका थिए ।
सम्राट अशोकले बुद्धको अस्तुधातुलाई ८४ हजार टुक्रा बनाएर नेपाल र भारतका विभिन्न भागमा पुर्याएका थिए । त्यति नै संख्यामा स्तुपाहरू निर्माण गर्न लगाएका थिए । त्यसैगरी उनले गौतम बुद्ध जन्मेको, देहत्याग गरेको र ज्ञान प्राप्त गरेको सबै ठाउँको पहिचान गर्नुका साथै बुद्धको प्रचारप्रसार समेत गरे । सम्राट अशोकले यति नगरेको भए आज बुद्धको जन्मस्थानका रूपमा न लुम्बिनीले मान्यता पाउँथ्यो, न बुद्धको जीवनीका बारेमा नै सही तथ्य थाहा हुन्थ्यो ।
उक्त उत्खननपछि फ्युररले एन्टिक्युटी अफ नेपलिज तराई नामक पुस्तक पनि लेखेका छन् । उनले त्यस पुस्तकमा पनि गौतम बुद्ध नेपालको लुम्बिनी कपिलवस्तुमा जन्मिएका हुन् भनेर किटान गरेका छन् । भारत स्वतन्त्र भएपछि उक्त किताबका कैयन् संस्करणहरू भारतबाटै प्रकाशित भएको समेत तथ्य छ । बुद्धको जन्मस्थानका विषयमा यतिका धेरै ऐतिहासिक प्रमाण र कुनै समय भारतले समेत स्वीकार गरेको विषयमा अहिले बुद्ध भारतमै जन्मेको भनेर हल्ला फैलाउनुको कुनै तुक छैन ।
धर्मदर्शन – गौतम बुद्ध मनुष्य हो कि देवता ? मनुष्य हो भने किन भगवान भनि पूजा गर्दछ ?
– नागसेन
गौतम बुद्ध मनुष्य हो कि देवता हो भनेर आजका युवा वर्गले जिज्ञासा राख्ने गर्दछ । यदि बुद्ध मनुष्य हो भने किन भगवान भनि मूर्ति बनाएर पूजा गर्दछन् ? यसको संक्षिप्त र सही जवाफ हो – गौतम बुद्ध, बुद्ध नै हो ।
शिद्धार्थ कुमारको जन्म नेपालको तीर्थस्थल लुम्विनीमा शाक्य गणराज्यका राजा शुद्धोधन र रानी महामायादेवीको कोखबाट भयो । कपिलबस्तु राजदरबारमा हुर्केर २९ वर्षको उमेरमा महाभिनिष्क्रमण अर्थात गृहत्याग गर्नु भई भारतको बुद्धगयामा बोधिवृक्ष (पिपलको रुख) मुनि तपस्या गर्नु भई बुद्धत्व ज्ञान प्राप्त गर्नु भई सम्यक सम्बुद्ध हुनु भयो । त्यसपछि उहाँ संसारका गौतम बुद्धको नामबाट प्रख्यात हुनु भयो । त्यसैले पहिलो रुपमा उहाँ ऐतिहासिक मानव भएता पनि, सामान्य मानव मात्र नभई महापुरुष महामानव हुनु हुन्थ्यो । जर्मनीका विद्वान हरमन ओल्डेनवर्गले १९ औं शताब्दीको अन्ततिर युरोपमा बुद्ध काल्पनिक पुरुष नभई ऐतिहासिक पुरुष हुनुहुन्थ्यो भनेर प्रचार गर्यो । बुद्ध वंशावली अनुसार नेपालमा सात बुद्धहरु विपश्वी, शिखी, विश्वभू, क्रकुछन्द, कनकमुनि, काश्यप र गौतम बुद्ध जन्मि सकेका छन् । अझ विस्तृत बुद्ध वंशावली अनुसार २८ जना बुद्ध भइसकेका छन् । तण्हंकर, मेधंकर देखि लिएर गौतम बुद्ध सम्म । बुद्ध हुन सजिलो छैन, पूर्वजन्ममा अनन्त पारमिताहरु पूर्ण गरे पछि बोधिसत्व बुद्ध हुन मनुष्य रुपमा जन्म लिन्छ ।
गौतम बुद्धलाई ‘नमोतस्स भगवतो अरहतो सम्मा सम्बुद्धस्स, विज्जाचरण सम्पन्नो, सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिस दम्म सारथी सत्था देव मनुस्सानं बुद्धो भगवाति ’ भनेर पाली भाषामा वन्दना गरिन्छ । यो श्लोकमा उल्लेख गरिएको बुद्धका नौ गुणहरुको संक्षिप्त रुपमा चर्चा गरौं ।
पहिलो कुनै प्रकारको गोप्य रुपमा पापकर्म नगर्ने हुनाले बुद्धलाई अरहं भनिएको छ ।
दोस्रो, बुद्धगयामा ध्यान बसेर निर्वाणमा पुग्ने शुद्ध धर्मलाई स्वयं अवबोध गर्नु भएको हुँदा उहाँलाई सम्मा सम्बुद्धो भनिन्छ ।
तेस्रो, पूर्वजन्मको कुरा थाहा पाउने विद्धा (पूर्वनिवेश ज्ञान), चर्मचक्षुले भन्दा टाढा वा परको कुरा देख्न सक्ने विद्धा (दिव्यचक्षु ज्ञान) र राग, द्वेष, मोह आदि क्लेशहरुबाट मुक्त हुुन सक्ने विद्धा (आस्रव क्षय ज्ञान) आदि त्रैविद्धाले बुद्ध पारंगत हुनु हुन्थ्यो । यस बाहेक शरीरको कानले भन्दा धेरै टाढाको कुरा सुन्न सक्ने दिव्य श्रोत शक्ति, दिव्य चमत्कार देखाउने सक्ने ऋद्धि बल, मनोकामना पूरा हुने मनोमयी विद्धा, अर्काको चित्त जान्न सकिने परचित्त ज्ञान र अनित्य, दुःख, अनात्म देख्ने विद्धा विपश्यना भावना आदि आठ गुणहरुले सुसम्पन्न भएको छ । यसको साथै श्रद्धा, वीर्य प्रज्ञा, शीलसंवर, इन्द्रिय संवर, प्रथम देखि चतुर्थ ध्यान अवस्था अनुसार आचरण गर्ने आदि १५ गुणहरुबाट पनि सम्पन्न हुनु हुन्थ्यो । यी विद्धा र आचारणहरुबाट सम्पन्न भएको हुदाँ उहाँलाई ‘विज्जाचरण सम्पन्नो’ भनिन्छ ।
चौथो, सुगतिमा लागेकोले उहाँलाई ‘सुगतो’ भनिन्छ ।
पाचौं, उहाँलाई प्राणाीहरुको सत्व लोक, भौतिक बस्तु र मन सम्वन्धि सङखा लोक र सत्व प्राणीहरु बस्ने ओकास गरि ३ लोकको ज्ञाता हुनु भएकोले ‘लोकविदू’ भनिएको हो ।
छैठौं, दमन गर्न गाह्रो हुने कठीन व्यक्तिहरुलाई पनि विभिन्न तरिकाले दमन गर्न सक्ने क्षमतावान भएकोले ‘अनुत्तरो पुरिसदम्म सारथी’ भनिएको छ ।
सातौं, मनुष्य एवं देवतालाई पनि शिक्षा उपदेश दिन सक्ने हुँदा ‘सत्था देव मनुस्सानं’ अर्थात तिनीहरुको पनि गुरु भनिएको हो ।
आठौं, चार आर्यसत्य अर्थात यो संसारमा दुःख छ, यसको कारण,निरोध र निरोध गर्न आर्य अष्टागिंक मार्ग बोध गरेको हुँदा उहाँलाई बुद्ध भनिएको हो।
नवौं ऐश्वर्य, धर्म, यश, श्री शोभा, मनोकामना र प्रयत्न जस्ता ६ भाग्यहरुले परिपूर्ण भएको हुदाँ उहाँलाई भाग्यवान वा भगवान भनिएको हो ।
यसैले उहाँ सामान्य मानव र देवता भन्दा पनि माथि धेरै उच्च भएको हुदाँ मूर्ति बनाई श्रद्धा पूजा गर्ने चलन प्रचलित भएको हो । देवताहरु निर्वाणमा पुगेको हुदैन । पुण्यकर्मको प्रभावले देवलोकमा जन्मेका देवताहरु पुण्य सकिना साथ पुनः मनुष्य लोकमा जन्म लिनु पर्दछ । तर तथागत बुद्ध संपूर्ण क्लेशलाई निर्मूल गरि चित्त शुद्ध गरि, पुनः जन्म लिनु नपर्ने ‘निर्वाण’ वा मोक्षमा पुग्नु भएको छ ।
No comments:
Post a Comment